تولد دوباره دماوند بر ویرانه های آتشفشان قدیمی، قفل مجهولات دماوند كی باز می شود؟
ثبت آسان تولد دوباره دماوند بر ویرانه های آتشفشان قدیمی، قفل مجهولات دماوند كی باز می شود؟
دكتر جمشید حسن زاده، محقق بخش علوم زمین شناسی و سیاره ای موسسه فناوری كالیفرنیا در گفت وگویی، آتشفشان دماوند را باشكوه ترین كوه ایران و یكی از پدیده های طبیعی و یكی از شاخص های زمین شناسی سرزمین ما ایران توصیف كرد كه نه تنها در ایران بلكه در خاورمیانه بلندترین كوه به حساب می آید و اظهار داشت: ارتفاع این آتشفشان از سطح دریا ۵ هزار و ۶۷۱ متر است و در بین آتشفشان های ایران مانند "سهند"، "سبلان"، "تفتان" و "بزمان" تنها آتشفشانی است كه قله آن شكل مخروطی نزدیك به كامل دارد. آتشفشان هایی با این شكل مخروطی در مناطقی چون آلاسكا و ژاپن وجود دارد. حسن زاده با اشاره به تاریخچه این آتشفشان، تصریح كرد: در سال های گذشته با همكاری محققان و اساتید خارجی مطالعاتی را در زمینه سن یابی آتشفشان دماوند، اجرایی و برای این منظور از جبهه های مختلف این كوه چندین بار به این قله صعود كردیم و در این مطالعات دریافتیم كه این كوه دارای لایه های مختلفی از جریان های گدازه و مواد حاصل از انفجار كه به آنها نهشته های"پامیس" (پوكه معدنی) می گویند، است. این محقق پژوهشگاه فناوری كالیفرنیا با اشاره به اینكه ساختمان مخروطی آتشفشان دماوند تا ۳ هزار متر از این مواد تشكیل شده است، اظهار نمود: بستر این آتشفشان نه از دریا بلكه از محیط كوهستانی ناهموار با ارتفاع ۳ هزار متر شروع شده است كه بر روی آن حدود ۲۵۰۰ تا ۳ هزار متر مواد بر روی هم انباشته و از این طریق آتشفشان دماوند تشكیل شده است؛ از این رو در این مطالعات ما ناچار بودیم از پایین تا بخش های بالایی كوه، این لایه ها را مطالعه نماییم. تركیبات شیمیایی سنگ های آتشفشان دماوند این محقق آتشفشان شناس مطالعات تركیبات شیمیایی را از دیگر بخش های این مطالعات ذكر كرد و خاطرنشان كرد: نتایج این مطالعات نشان داد كه فراون ترین نوع سنگ موجود در این منطقه "تراكی آندزیت " با ۶۳ تا ۶۷ درصد سیلیس (SiO۲) و پس از آن سنگ "بازالت" است كه در ارتفاعات كم و در اطراف "پلور" پراكنده شده است. حسن زاده با اشاره به اینكه مطالعات انجام شده نشان داده است كه سنگ های بازالتی یافت شده در این منطقه در مقطعی كوتاه ظاهر شدند، سن این سنگ ها را ۱.۲ میلیون سال ذكر كرد و افزود: منشا این سنگ ها مخزن ماگمایی كه آتشفشان دماوند را خلق كرده است، نیست؛ بلكه از منبع مذاب دیگر و مستقل از آتشفشان دماوند بوجود آمده است، ولی مذاب های "تراكی آندزیتی" از مخزن اصلی ماگمایی این آتشفشان منشا گرفته است. به قول وی، سن "تراكی آندزیت ها"ی قدیم تا جدید از ۱.۸ میلیون تا ۷ هزار سال قبل است. این محقق در مورد منشا بازالت های موجود در آتشفشان دماوند، توضیح داد: ماگمای این گونه سنگ ها از ذوب بخشی در عمق های مختلف گوشته (جبه) زمین بوجود آمده و مذاب های حاصل بدون هیچ توقف قابل توجه از عمق زیاد به سطح این آتشفشان آمده اند. وی سنگ های تشكیل دهنده مخروط این آتشفشان را نوع "تراكی آندزیت" معرفی نمود و افزود: این سنگ ها كه به شكل روانه گدازه و پوكه معدنی در این آتشقشان یافت می شوند، از مخزنی سرچشمه گرفته اند كه حیات دراز مدتی در درون پوسته زمین داشته است. به این مفهوم كه ماگمای حاصل از ذوب گوشته زمین (جبه) درون پوسته انباشته شده و بر اثر تبلور تدریجی، مذاب های پر بلوری با تركیب های این سنگ ها حد واسط تراكی آندزیتی حاصل شده و در مدت زمانی نزدیك به دو میلیون سال به سطح زمین فوران كرده است. حسن زاده اظهار داشت: از آنجایی كه مخروط آتشفشانی دماوند را سنگ های تراكی آندزیتی تشكیل می دهند، در این مطالعات از حدود ۳۰ لایه سازنده توالی آتشفشانی نمونه برداری شد و مورد سن یابی قرار گرفتند. قدیمی ترین نمونه های جمع آوی شده ۱.۸ میلیون سال و جوان ترین آن ۷ هزار سال سن داشتند. تایید فعال بودن آتشفشان دماوند این محقق تصریح كرد: بر مبنای تعریف آتشفشان شناسان جهانی، آتشفشان های فعال آتشفشان هایی هستند كه پس از دوره "یخچالی" (۱۰ هزار سال اخیر كه دوران "هولوسن " نامیده می شود) فعال بوده اند. وی افزود: بر این اساس آتشفشان دماوند با یك فوران تثبیت شده ۷ هزار ساله، یك آتشفشان فعال به حساب می آید و این گفته به این مفهوم است كه این آتشفشان در آینده هم می تواند فعال باشد، ولی زمان فوران و فعالیت آن برای ما مشخص نمی باشد و این سوال كه "زمان این فوران چه موقعی است" ما را وادار به انجام مطالعات بیشتر كرده است. مراحل تحول ۱.۸ میلیون ساله دماوند حسن زاده با تاكید بر اینكه بر مبنای نتایج به دست آمده از مطالعات ما، حیات این آتشفشان دارای دو دوره منفك از همدیگر بوده است، افزود: مخروط دماوند قدیمی كه شكل گیری آن از ۱.۸ میلیون سال قبل شروع شده بود، در حدود ۴۵۰ هزار سال پیش در سمت شمال و شرق دستخوش یك فروریزش مهیب و ویرانی بزرگ شد و بر اثر آن بخش های داخلی آتشفشان در سطح زمین هویدا شد. lین محقق موسسه فناوری كالیفرنیا اظهار نمود: اكنون می توان بخش هایی از دل دماوند قدیمی كه مملو از مواد گوگردی است، در جاهایی چون دره "گزانه" از "جاده هراز" تا پناهگاه "تخت فریدون" و زیر یخچال های طبیعی "یخار" در شرق قله دماوند در سطح زمین مشاهده كرد. به قول وی، مواد گوگرد دار داخل این آتشفشان اكنون به شكل سنگ هایی به رنگ های زرد، نارنجی و قرمز در نواحی چون روستای "وانا" در راه جاده "هراز" پراكنده است. این سنگ ها و خاك حاصل از آنها مملو از سولفید است كه بر اثر هوازدگی در محیط، بوی باروت متصاعد می كنند و در ضمن اسید سولفوریك طبیعی هم از آن تولید می گردد. این محقق افزود: ۱۰۰ هزار سال پس از آن فروریزش و فرسایش بزرگ، سازندگی مجدد این آتشفشان با برقراری فوران های جدید شروع شد و از ۴۵۰ هزار تا ۷ هزار سال قبل مخروط فعلی دماوند بر ویرانه های قبلی آن بر پا شد. این محقق آتشفشان شناسی با استناد به نتایج مطالعاتش اعلام نمود كه جریان گدازه های مربوط به ۷ هزار سال پیش در دامنه غربی دماوند در نزدیكی پناهگاه "سیمرغ" كه راه كوهنوردی است، دیده می شوند. شكل اصلی این روانه های گدازه آن چنان به خوبی حفظ شده است كه گویا همین اواخر جریان آتشفشانی رخ داده است. محقق موسسه فناوری كالیفرنیا در پاسخ به این سوال كه آیا برای این مطالعات حفاری های عمقی انجام شده است یا خیر، اظهار داشت: حفاری عمقی به علت پر هزینه بودن و فقدان اعتبارات پژوهشی انجام نشده، ولی روش هایی در زمین شناسی وجود دارد كه بدون انجام حفاری می توان اطلاعات مورد نظر را به دست آورد. وی ادامه داد: بررسی دره هایی كه با استفاده از فرسایش یا بریدگی رودخانه ها بوجود آمده و یا مناطقی كه بر اثر فعالیت گسل ها باعث اختلاف سطح شده است، می تواند به ما برای دستیابی به لایه های زیرسطحی یاری كند. این محقق افزود: قدیمی ترین لایه های این آتشفشان در راه رود "هراز" از جایی كه به سمت "پلور" و نخستین تونل در راه "آبسك" و همینطور در دره "تلو" كه در راه كوهنوردی به سمت پناهگاه "تخت فریدون" است، سنگ های قدیمی و پایه ای این آتشفشان یافت می گردد. مطالعات آزمایشگاهی بر چینه های هزاران ساله این محقق، با اشاره به اقدامات انجام شده از لایه های دماوند در آزمایشگاه، توضیح داد: سنگ های برداشت شده در آزمایشگاه برش خورده و تا به ضخامت ۳۰ میكرون نازك می شوند تا بتوان آن ها را در زیر میكروسكوپ با نور "پلاریزه" مورد مطالعه قرار داد. از این بررسی ها، مواد كانی همچون "فلدسپات"، "بیوتیت"، "آمفیبی بول"، "پیروكسن"، "اكسیدهای آهن-تیتانیوم" و اكسیدهای آهن در این سنگ ها شناسایی شد. وی با اشاره به اینكه این سنگ ها همینطور حاوی كانی دیگری به نام "آپاتیت" است، اظهار داشت: تركیب كانی این سنگ ها شامل "فسفات كلسیم" و اندكی "اورانیوم" و "توریم" است. از این رو برای ما اجازه سن یابی دقیق به روش "واپاشی اورانیم-توریم به هلیم" را فراهم می آورد. حسن زاده تصریح كرد: اعدادی كه برای سن لایه ها در این مصاحبه عرضه شد، از این طریق بوده است. این محقق در پاسخ به این سوال كه آیا آتشفشان دماوند پس از فوران ۷ هزار سال قبل فعالیت دیگری داشته است یا خیر، توضیح داد: اسطورِه "دیوسپید" به این پرسش ربط پیدا می كند. این ارتباط همچون در قصیده "دماوندیه" ملك الشعرای بهار منعكس شده است كه آگاه آن می گوید:
"ای دیو سفید پای در بند"
"ای گنبد گیتی ای دماوند" شروع شده است و در این قصیده از دماوند با عنوان "دیو سفید" یاد شده است. حسن زاده توضیح می دهد كه "بهار" این ارتباط را از شاهنامه فردوسی گرفته است؛ چراكه فردوسی در داستان لشكركشی كیكاوس به مازندران می گوید دیو سفید با تولید ابری سیاه بر سر سپاهیان كیكاوس و فروریختن بارانی از سنگ به پاسداری از سرزمین مازندران می پردازد. شعر فردوسی حكایت از وقوع یك فعالیت آتشفشانی انفجاری دارد و می توان نتیجه گرفت این اسطوره ها سر نخ هایی برای رخداد یك آتشفشان احیانا جوان تر از ۷ هزار سال به ما می دهد. رخدادی كه مردم شاهد آن بودند و سینه به سینه نقل كرده اند تا به فردوسی رسیده و او از آن به زیبایی در شاهنامه سخن گفته است. وی با اشاره به اینكه استدلال من این است كه فعالیت آتشفشانی انفجاری منعكس شده در اسطوره دیو سفید ۲ تا ۳ هزار سال پیش باید باشد، خاطرنشان كرد: برای یافتن خاكستر مربوط به این فعالیت اخیر نمی توان تنها به مخروط دماوند بسنده كرد، بلكه باید در جاهای دیگری مانند دریاچه های اطراف جستجو كرد. حسن زاده، "فیروزكوه"، "آمل" و "نكا" را از مناطق مناسب برای یافتن لایه های جوان تر دماوند دانست و اضافه كرد: در حفاری چاه های آب در ناحیه "نكا" قطعات "پامیس" داخل رسوبات جوان یافت شده است و به نظر می آید این پاره سنگ ها با جریان آب و فرسایش خاك به اینجا رسیده باشند، اما آنها هنوز مورد سن یابی قرار نگرفته اند. از رسوبات دریاچه تار نمونه گیری انجام داد محقق موسسه فناوری كالیفرنیا دریاچه "تار" در ۱۰ كیلومتری شرق دماوند را از مناسب ترین مناطقی دانست كه خاكستر حاصل از فوران های انفجاری دماوند می تواند در آن نهشته شده و محفوظ مانده باشند و بر لزوم انجام حفاری در این دریاچه تاكید نمود. او همینطور كرانه دریای خزر را از دیگر مناطق مساعد برای نهشته شدن سنگ های آتشفشانی دماوند دانست و اظهار داشت: شركت نفت در این مناطق حفاری هایی داشته است و اگر مغزه های این حفاری ها را در اختیار دارند، بهتر است آتشفشان شناسان را آگاه كنند. ما بسیار علاقه مند به سن یابی این مغزه ها هستیم. حسن زاده افزود: در صورتیكه با حمایت های مالی و فنی بتوان از رسوبات دریاچه تار نمونه گیری انجام داد، از مطالعات مغزه ها علاوه بر اطلاعاتی در زمینه آتشفشان شناسی می توان اطلاعاتی در مورد زلزله های قدیمی و تغییرات اقلیمی هم به دست آورد. حسن زاده با اشاره به اینكه دریاچه تار بر روی گسل فعال "مشا" واقع شده است، اظهار داشت: این دریاچه در دامنه شمالی "زرین كوه" بر اثر كوه ریزش ناشی از زلزله (یا زلزله هایی) بزرگ شكل گرفته است و اگر قدیمی ترین رسوب این دریاچه سن یابی شود، زمان وقوع زلزله، عوامل مسدود شدن مسیر رودخانه و تولید این دریاچه مشخص می گردد. وی افزود: تابحال درباره اثرات زیست محیطی آتشفشان دماوند مطالعه نشده است، در حالیكه سوالات زیادی وجود دارد. مثلا اینكه وضعیت شیمی آب رود "هراز" در اثر فعالیت آتشفشانی چگونه تغییر می كرده است؟ آیا آب آن اسیدی می شده است؟ آیا جنگل ها برای مدتی می مردند؟ آیا مراتع نابود می شدند یا خیر؟ این محقق با اشاره به اینكه این گونه پژوهش ها میان رشته ای است و همكاری محققان آتشفشان شناس، زلزله شناس و اقلیم شناسان را می طلبد، تصریح كرد: انجام این مطالعات برای ما یك وظیفه ملی است؛ چون آتشفشان دماوند برای ما سمبل ملی است. با این وجود مطالعات زیادی بر روی آن انجام نشده و لازم است نهادهایی چون وزارت علوم، ریاست جمهوری و وزارت نیرو در این زمینه گام بردارند. وی با اشاره به وجود سدهایی چون "لار"، "نمرود"، وجود راه های اصلی و شهرها و روستاهای پرجمعیت در اطراف آتشفشان دماوند، خاطرنشان كرد: این منطقه همچون مناطقی پر رونق از لحاظ فعالیت اقتصادی می باشد، از این رو باید به مطالعات این آتشفشان اهمیت داده شود. مواد آتشفشانی دماوند تا "نكا" پرتاب شده حسن زاده با تاكید بر اهمیت این مطالعات، اظهار داشت: هم اكنون اطلاعاتی در زمینه بازگشت فعالیت این آتشفشان در اختیار نداریم و این مطالعات ما را در یافتن پاسخ سوالاتمان یاری خواهد نمود. ما باید تقویمی از فوران های ۱۰ تا ۲۰ هزار سال قبل این آتشفشان در اختیار داشته باشیم تا بتوانیم زمان فوران بعدی این آتشفشان را برآورد نماییم. همانطور كه بر مبنای دوره بازگشت زلزله می توانیم فعالیت گسل ها را پیش بینی نماییم، درباره آتشفشان هم همین طور است. وی افزود: آتشفشانی كه در گذشته فورانی را داشته كه مواد آتشفشانی آن تا "نكا" پرتاب شده است، در صورتیكه در زمان ما رخ دهد، فاجعه انسانی را رقم خواهد زد؛ چون تاثیرات زیست محیطی آن گسترده و ویرانگری آن در دراز مدت باقی خواهد ماند؛ چراكه بر اثر فعال شدن این آتشفشان بخش های بزرگی از "البرز" در زیر قشری از خاكستر داغ مدفون می شود، چرخه طبیعی غذا مختل شده و حیات در معرض تهدید جدی قرار خواهد گرفت. از این رو مطالعات آتشفشان دماوند مطالعاتی از روی تفنن و تفریح نیست، بلكه جنبه كاربردی در سطح ملی دارد. ارائه پروپوزالی برای اجرای مطالعات دماوند این محقق از تهیه پروپوزالی برای انجام مطالعاتی بر روی آتشفشان دماوند اطلاع داد و اظهار داشت: با همكاری محققانی از سازمان زمین شناسی و اكتشافات معدنی كشور طرحی برای مطالعه این آتشفشان تهیه شده و در آن همه این سوالات مطرح گردیده است. وی با اشاره به اینكه در برخورد با این پروپوزال نخستین سوالی كه عنوان شد، مربوط به منبع اعتبارات این پروژه بوده است، اظهار نمود: ما بعنوان مدرس دانشگاه تولید ثروت نداریم و باید اعتبارات پژوهشی در اختیار قرار داده شود تا بتوان این تحقیقات ملی را به اجرا در آورد. حسن زاده اجرای این طرح در قالب پروژه های بین المللی را منوط به توسعه همكاری های بین المللی دانست و خاطرنشان كرد: در گذشته مطالعات بر روی دماوند همچون تعیین سن ۳۰ نمونه در قالب پروژه مشترك بین المللی بود، ولی پس از آن انجام این همكاری ها مشكل شد و هم اكنون باید به اعتبارات داخلی تكیه داشته باشیم. 2323
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد مطلب ثبت آسان